درس چهارم زبان فارسی (2)اجزای جمله
به نام آفریننده ی زیبایی ها
درس چهارم زبان فارسی سال دوم
جمته ی ساده و اجزای آن
می دانیم جمله به دو بخش نهاد و گزاره تقسیم می شود .
در باره ی نهاد در جلسه ی قبل توضیح دادیم . در این درس می خواهیم در باره ی گزاره و اجزای مختلف آن بحث کنیم .
در زبان فارسی جمله در کوچک ترین حدّ خود دو جزئی ودر بیش ترین حد چهار جزئی می باشد .
جمله های دوجزئی : فعل آن ها ناگذر است یعنی فعل آن فقط به نهاد نیاز دارد .
مثال :خورشید می درخشد . خورشید (نهاد ) و می درخشد (فعل ) است .
اگر اجزای دیگری در این جمله بیاید قید ویا متمم قیدی است که جزو اجزای اصلی جمله نمی باشند .
مثال : خورشید در آسمان به زیبایی می درخشد . خورشید (نهاد ) ، می درخشد( فعل)
در آسمان ( متمم قیدی ) و به زیبایی (قید ) است .
مهم ترین فعل های ناگذر عبارتند از : باریدن - تابیدن - پریدن – پژمردن – جوشیدن – خندیدن – درخشیدن – دویدن – روییدن – شکفتن – گریستن – لرزیدن – مردن – آمدن –رفتن و ... .
جمله های سه جزئی : فعل این نوع جمله هاگذرا است یعنی علاوه بر نهاد به جزء دیگری نیاز دارند که ممکن است مفعول ، متمم یا مسند باشد ،پس جمله های سه جزئس سه نو عند :
1- جمله های سه جزئی با مفعول : در این جمله ها فعل به غیراز نهاد به مفعول هم نیاز دارد .
مثال : دوستم یک کتاب داستان خرید . دوستم (نهاد ) ،یک کتاب داستان (مفعول ) و خرید (فعل )
نشانه ی مفعول :
برای یافتن مفعول در جمله باید به نقش نمای « را » که نشانه ی مفعول است توجّه کنیم که بعد از مفعول می آید . مثال : من مادرم را دوست دارم . در این جمله « را » نشانه ی مفعول است و
« مادرم » مفعول می باشد . گاهی اوقات نقش نمای « را» درجمله نمی آید در آن صورت باید با پرسش « چه کسی را » ویا «چه چیزی را » به همراه فعل جمله مفعول را بیابیم .
مثال : دوستم کتاب خرید . می پرسیم ، دوستم چه چیزی را خرید ؟ در پاسخ می گوییم «کتاب را» پس «کتاب » مفعول جمله است .
مهم ترین فعل های گذرا به مفعول :
آوردن - بستن – خوردن – پوشیدن – پرسیدن – دانستن – خواندن – خواستن – فهمیدن – نوشتن –دیدن – دوختن - شنیدن و ... .
2 – جمله های سه جزئی با متمم : در این جمله ها فعل علاوه بر نهاد به متمم هم نیاز دارد . مثال :فاطمه به منظره می نگرد . فاطمه ( نهاد ) ، به منظره (متمم) و می نگرد ( فعل )
نشانه ی متمم :
نشانه ی متمم ، حرف اضافه ( به – با – تا – از – در - برای و ... ) است که قبل از اسم می آید پس هر واژه ای که بعد از حرف اضافه بیاید متمم است . مثال : رزمندگان اسلام با دشمن جنگیدند . در این جمله «با»
حرف اضافه و «دشمن » متمم است .
توجّه : متمم ممکن است اجباری (متمم فعل ) ویا اختیاری (متمم قیدی ) باشد . برای تشخیص این دو نوع متمم باید بگوییم که بعضی از فعل ها به حرف اضافه ی اختصاصی نیاز دارند و متمم آن ها را در جمله نمی توان حذف کرد . مثال : مریم به بهترین امتیاز دست یافت . در این جمله می پرسیم : مریم به چه چیزی دست یافت ؟ در پاسخ می گوییم :به بهترین امتیاز . « به » حرف اضافه و« بهترین امتیاز » متمم اجباری است چون فعل برای کامل شدن به آن نیاز دارد . امّا بعضی از فعل ها به حرف اضافه ی اختصاصی نیاز ندارند و ممکن است در یک جمله چند حرف اضافه با هم بیایند و ما بتوانیم آن ها را از جمله حذف کنیم بدون این که به ساختار جمله لطمه ای وارد شود . مثال : پرندگان از ترس از روی شاخه ی درخت پریدند . در این جمله فعل «پریدند» یک فعل ناگذر است و به متمم نیازی ندارد پس «ترس » و «روی شاخه ی درخت » متمم قیدی هستند .و می توانیم آن ها را از جمله حذف کنیم .
مهم ترین فعل های گذرا به متمم :
آویختن – اندیشیدن – بالیدن – چسبیدن – ترسیدن – نگریستن – گریختن – رنجیدن - جنگیدن – رسیدن - ماندن – قرارگرفتن – پرداختن – و ... .
- نوع دیگر متمم ، متمم اسم است که اسم به آن نیاز دارد وفعل به آن نیاز ندارد و با اسم همراهش یک گروه را تشکیل می دهد . مثال : برادرم به نقّاشی علاقه دارد . در این جمله «علاقه » مفعول است و «به نقّاشی»
متمم علاقه است و با هم گروه مفعولی می شوند .
3-جمله های سه جزئی با مسند : در این جمله ها فعل علاوه بر نهاد به مسند هم نیاز دارد یعنی فعل گذرا به مسند است . مثال : نام کتاب آسمانی ما قرآن است . نام کتاب آسمانی (نهاد ) ، قرآن (مسند ) و است (فعل اسنادی )
روش پیدا کردن مسند : مسند مانند متمم و مفعول نقش نما ندارد و در جمله هایی که فعل اسنادی (ربطی ) (است ،هست ، بود ، شد ، گشت ، گردید )دارد ، قبل از فعل قرار می گیرد .
کار در کلاس :
اجزای جمله های زیر را مشخص کرده ،بگویید چند جزئی هستند ؟
1- سپیده که می شکفد ،ستاره ها می پژمرند .
2- پرنده ی منزوی روی تک درخت آشیانه می سازد .
3- این کار به زحمتش می ارزد .
4- عابر شب گردی غرق تماشای ستاره ی اقبالش شده بود .
پاسخ سؤالات :
1- سپیده : نهاد می شکفد : فعل جمله دو جزئی
ستاره ها : نهاد می پژمرند : فعل جمله دو جزئی
2- پرنده ی منزوی : نهاد آشیانه : مفعول می سازد : فعل جمله سه جزئی
3- این کار :نهاد به زحمتش : متمم می ارزد : فعل
4- عابر شب گردی : نهاد غرق تماشای ستاره ی اقبالش : مسند شده بود: فعل اسنادی
جمله های چهار جزئی :
جمله های چهار جزئی ، چهار نوعند :
1-جمله های با مفعول و متمم : مثال : سرانجام پدرم تصمیمش را به ما گفت . پدرم (نهاد ) ، تصمیمش (مفعول) ، ما (متمم ) و گفت (فعل)
فعل این جمله ها علاوه بر نهاد به مفعول و متمم نیاز دارد .
2- جمله های بامفعول و مسند : فعل این جمله ها به غیر از نهاد به مفعول و مسند نیاز دارد .
مثال : وزش باد هوای تهران را پاکیزه کرد . وزش باد (نهاد ) ، هوای تهران (مفعول ) ، پاکیزه (مسند )
کرد (فعل)
توجّه : علاوه بر فعل های اسنادی ، فعل های دیگری نیز هستند که ممکن است مسند بپذیرند و آن در صورتی است که در جمله مفعول و یا متمم داشته باشیم و این فعل ها در کتاب ذکر شده است .
3- جمله های با متمم و مسند : فعل این جمله ها نیز علاوه بر نهاد به دو جزء متمم و مسند نیز نیاز دارد. مثال : اهل محل به او پهلوان می گفتند . اهل محل (نهاد ، به او (متمم ) ، پهلوان (مسند )
می گفتند (فعل )
4- جمله های با دو مفعول : فعل هایی که در جمله به غیر از نهاد به دو مفعول نیاز دارند :
مثال : دیوار اتاقت را رنگ بزن . (تو) محذوف (نهاد) ، دیوار اتاقت (مفعول ) ، رنگ (مفعول ) ، بزن (فعل)
کار در خانه :
اجزای جمله های زیر را روی نمودار مشخص کنید :
1- معلم به تمام سؤالات ما پاسخ داد .
2- بچّه را غذا بده .
3- از دیرباز پزشکان پیش گیری را مؤثرتر از درمان می دانستند .